Τσαϊκόφσκι, Πιοτρ Ίλιτς

(Βοτκίνσκ 1840 – Πετρούπολη 1893). Ρώσος συνθέτης. Γιος του Ιλία Πέτροβιτς, ορυκτολόγου μηχανικού, και της Αλεξάνδρας Αντρέγεβνα Ασιέ, από την οποία ο Τ. πήρε μερικά στοιχεία του χαρακτήρα του, τη λεπτή ευαισθησία του και τη βασανιστική νεύρωσή του. Έδειξε από πολύ μικρός την εξαιρετική ευφυΐα του, αν και αποκάλυψε πολύ αργότερα την κλίση του προς τη μουσική, με την ευκαιρία των μουσικών θεαμάτων που παρακολούθησε στην Πετρούπολη. Εκεί φοίτησε στη νομική σχολή και αφού πήρε το δίπλωμά του διορίστηκε σε δημόσια θέση. Το 1861, με την ευκαιρία ενός ταξιδιού στο εξωτερικό, άρχισε να παρακολουθεί τα πρώτα μαθήματα αρμονίας και αντίστιξης. Όταν το 1862 ξαναγύρισε στην Πετρούπολη, αρνούμενος λαμπρές προαγωγές στη δημοσιοϋπαλληλική ιεραρχία, γράφτηκε στο Ωδείο, που μόλις είχε ιδρυθεί και που διηύθυνε ο ιδρυτής του Άντον Ρουμπινστάιν. Έναν χρόνο αργότερα ο Τ. παραιτήθηκε από τη δημόσια θέση του και αφοσιώθηκε στις μουσικές του σπουδές, τις οποίες τελείωσε το 1866. Τον ίδιο χρόνο πήγε στη Μόσχα ως καθηγητής μουσικής θεωρίας στο εκεί Ωδείο, το οποίο ίδρυσε και διηύθυνε ο Νικολάι Ρουμπινστάιν, αδελφός του Άντον, ο οποίος του πρόσφερε κάθε δυνατή βοήθεια. Το 1867 συμπλήρωσε την παρτιτούρα της 1ης Συμφωνίας του, που τον κούρασε σε βαθμό που να μη συνέλθει ποτέ και η οποία, όταν εκτελέστηκε αποσπασματικά, σημείωσε μέτρια επιτυχία. Επιπλέον οι αντιπρόσωποι της λεγόμενης «Ομάδας των Πέντε» εκδήλωσαν αμέσως απέναντι στον νεαρό συνθέτη απροκάλυπτη εχθρότητα, την οποία έκανε οξύτερη η φιλία του με τους αδελφούς Ρουμπινστάιν, υποστηρικτές μιας κοσμοπολίτικης και παραδοσιακής μουσικής, μια άποψη αντίθετη από τον έκδηλο εθνικισμό των «Πέντε». Η παρεξήγηση ξεπεράστηκε με τη μεσολάβηση του Ρίμσκι-Κόρσακοφ, αν και έμεινε πάντα μια βαθιά ασυνεννοησία μεταξύ της «Ομάδας» και του Τσαϊκόφσκι. Το 1872 ο Τ. γράφει τη 2η Συμφωνία και δύο χρόνια αργότερα το πρώτο κονσέρτο για πιάνο και ορχήστρα, που του κόστισε για λίγο καιρό την εχθρότητα και του ίδιου του Νικολάι Ρουμπινστάιν, ο οποίος βρήκε το έργο ακατανόητο και ανεκτέλεστο. Το τελευταίο αυτό επεισόδιο χειροτέρεψε την ιδιάζουσα θέση του T., ο οποίος έβρισκε πολύ μεγαλύτερη κατανόηση στο εξωτερικό, όπου και πήγαινε συχνά. Ωστόσο η ίδια αυτή κατάσταση ενίσχυσε τη θέση αυτονομίας που διακρίνει τη μουσική του από τις καθιερωμένες και τις εθνικιστικές τάσεις, οι οποίες ακριβώς φαίνονται να συγχωνεύονται στο έργο του Ρώσου συνθέτη. Και φαίνεται πως κι ο ίδιος είχε πλήρη συνείδηση του γεγονότος αυτού, μέχρι του σημείου ώστε, όταν τον ρώτησαν σε ποια σχολή ανήκει, να απαντήσει υπερήφανα: «Εγώ είμαι Τσαϊκόφσκι». Από τον Ιούνιο έως τον Αύγουστο του 1875 συνέθεσε την 3η Συμφωνία και τον ίδιο χρόνο το τελευταίο και το ωραιότερο από τα τρία κουαρτέτα του, καθώς και τη μουσική για το μπαλέτο Η λίμνη των κύκνων, που αργότερα έγινε δημοφιλέστατη, αλλά που αρχικά κοινό και κριτική την υποδέχτηκαν χωρίς μεγάλο ενθουσιασμό. Η ανεξάρτητη θέση του εκδηλώθηκε επίσης και το 1876, τόσο στη μικρή επίδραση που είχε πάνω του η μουσική του Βάγκνερ, από την οποία εκτιμούσε κυρίως τον Λόενγκριν, όσο και στην απομάκρυνσή του από τους άλλους μεγάλους της εποχής του, Μπραμς και Λιστ, από τους οποίους προτιμούσε τον Γκριγκ. Η απομόνωση του Τ. οφειλόταν όμως και στην προστασία που από το 1877 του πρόσφερε γενναιόδωρα μια πλούσια χήρα, θαυμάστριά του, η Ναντιέζντα φον Μεκ-Φρολόφσκι, που του προσέφερε γενναιόδωρα τη φιλία της κατά τα χρόνια της ωριμότητάς του και την οποία εκείνος ανταπέδωσε με αφοσίωση και προσχώρηση στα ανθρώπινα και καλλιτεχνικά ιδανικά της. Σε αυτήν αφιέρωσε την 4η Συμφωνία του και από την παρουσία της Ναντιέζντα διαπνέεται όλη η υπόλοιπη παραγωγή του: ο Ευγένιος Ονιέγκιν, που είναι η σημαντικότερη λυρική όπερά του, η Nτάμα πίκα, η Zαv ντ Άρκ, η 5η Συμφωνία, επηρεασμένη από τον Γκριγκ, το Ιταλικό καπρίτσιο, που γράφτηκε, όπως και τόσα άλλα έργα του T., στην Ιταλία, όπου έμεινε πολύ καιρό, χάρη στην ετήσια επιχορήγηση των έξι χιλιάδων ρουβλίων που του διέθετε η θαυμάστριά του. Ωστόσο, με μια από τις απότομες αντιφάσεις που χαρακτηρίζουν συχνά τους πολύ συνεσταλμένους και ευαίσθητους τύπους, ο Τ. παντρεύτηκε ξαφνικά τη νεαρή Αντωνίνα Ιβάνοβνα Μιλιούκοβνα. Ο γάμος αυτός συγκλόνισε τον T., ο οποίος κατόπιν προσπάθησε μάταια να πάρει διαζύγιο, και κατέστρεψε και την ίδια τη σύζυγό του, που έζησε έως το 1917 σε ένα άσυλο φρενοβλαβών. Εξίσου απότομα η πλούσια χήρα έκοψε την επιχορήγηση του μουσικού το 1890, όταν η φήμη του T., την οποία η προστάτιδά του απαιτούσε να κρατήσει συνδεδεμένη αποκλειστικά με τη φιλία της, ξεπέρασε τα όρια της Ευρώπης. Από το έτος εκείνο χρονολογείται η θριαμβευτική περιοδεία του Τ. στις ΗΠΑ, όπου έγινε δεκτός ως «ο βασιλιάς της μουσικής». Ξαναγύρισε στην πατρίδα του εξαντλημένος, με έντονο το προαίσθημα του θανάτου, που εξέφρασε άλλωστε και στην τελευταία Συμφωνία του (την 6η, Παθητική), στη σύνθεση της οποίας επιδόθηκε με την πρόθεση να δώσει μια «υποδειγματική» συμφωνία. Η εξαιρετική δημοτικότητα της Συμφωνίας αυτής (που, με διευθυντή τον συνθέτη εφτά ημέρες πριν από τον θάνατό του, άφησε ζαλισμένους κριτικούς και κοινό) ζημίωσε αργότερα την ψυχραιμότερη εκτίμηση της τέχνης του· σε αυτή φαίνεται να περικλείει τις διάφορες όψεις της βασανισμένης και απελπισμένης ευαισθησίας του, που διακρίνεται και στη μουσική του μπαλέτου του Ο καρυοθραύστης, που συνέθεσε το 1892. Από το άλλο μέρος διακρίνεται ένας πλούσιος τόνος εφευρετικότητας, που φτάνει σε ευτυχή ελαφρότητα στις Παραλλαγές πάνω σε ένα θέμα ροκοκό, στο Σλαβικό εμβατήριο και στην Ουβερτούρα 1812. Ακολουθώντας τη μοίρα της μητέρας του, που είχε πεθάνει το 1854 από χολέρα, ο Τ. αρρώστησε και πέθανε από την ίδια αρρώστια. Λίγες μέρες αργότερα, η εκτέλεση της Παθητικής έφερε τη δίκαιη αναγνώριση της τέχνης του T., του πιο δημοφιλή και παραγνωρισμένου από τους συνθέτες του 19ου αι. Η μουσική του, που πέρασε από πολλές περιπέτειες, διατηρεί αμείωτη τη συγκινητική γοητεία της, όσο η κριτική, ξεπερνώντας τις αρχικές προκαταλήψεις της, αναγνώρισε, πέρα από την έμφαση και τη ρητορικότητα μερικών εξωτερικών εκδηλώσεων, την ανεξαρτησία του μουσικού, την απλότητα και τιμιότητα του καθυστερημένου ρομαντισμού του (όχι άδικα ο Τ. ονομάστηκε «Μπάιρον της μουσικής»), οι πρωτότυπες αξίες του οποίου δεν αγνοήθηκαν άλλωστε από τις νεότερες γενιές των μουσικών, συμπεριλαμβανόμενου του Ντεμπισί και του Στραβίνσκι, που τον τίμησαν εξαιρετικά, χαρακτηρίζοντας τον ως τον πιο Ρώσο από όλους τους Ρώσους μουσικούς. Στιγμιότυπο από το έργο του διάσημου συνθέτη Τσαϊκόφσκι «Λίμνη των Κύκνων» (φωτ. ΑΠΕ). Ο Π. I. Τσαϊκόφσκι (εδώ σε προσωπογραφία του Ν. Κουζνέτσωφ) χαρακτηρίστηκε ως ο Μπάιρον της μουσικής. (Πινακοθήκη Τρετιάκωφ, Μόσχα).